Babel heeft in de aanloop tot het MAAK.Zaanstad- programma steeds benadrukt dat het sluizengebied een kwalitatieve ontwikkeling moet meekrijgen. De gemeente heeft, ook gedreven door eigen overwegingen, het standpunt ingenomen dat het gebied een kwalitatieve impuls moet krijgen. Sjoerd Soeters werd gevraagd ‘kwartier te maken’ en de eerste onderzoeken te doen. Soeters daagde Babel uit om te participeren. Babel heeft daartoe een eerste stap gezet door een BabelKreativ te organiseren, waarin studenten op hun beurt worden uitgedaagd om met creatieve, verrassende ideeën te komen.

Op 9 september j.l. bogen studenten van de Hogescholen Amsterdam, Utrecht en Windesheim Flevoland zich, in de Oostzijderkerk, over het gebied rond de Sluis, bij de gemeente beter bekend als Centrum Oost. In totaal namen 12 studenten hier aan deel en werden begeleid door 4 stedenbouwkundigen/architecten die woonachtig of actief zijn in Zaanstad. Het grootste deel van de studenten was voor het eerst in Zaandam en niet op de hoogte van de Zaanse situatie. Tijdens een korte rondleiding, waarbij door Babel-collega’s uitleg werd gegeven, leerden zij het plangebied kennen.

Terug in de kerk volgde een inleiding over het project en het proces door Eef Franke van de gemeente  Zaanstad en verkeers- en mobiliteitsspecialist Erik Jongenotter van adviesbureau Witteveen en Bos. Erik ging in op de keuzes die gemaakt zullen moeten worden ten aanzien van de ontwikkelingen rond mobiliteit en bereikbaarheid, zowel nu als in de toekomst. Veel nadruk gaf hij aan verschillende modaliteiten van vervoer, zoals openbaar vervoer, de ontwikkeling in het gebruik van de auto en de fiets en de betekenis van de voetgangers. Het toenemende gebruik van fiets, bakfiets, driewieler en ook de snelle e-bikes en de ruimte die deze innemen leidde tot de stelling “lopen is het nieuwe fietsen”.

Vervolgens gingen de studenten aan de slag. Onder begeleiding van de architecten en stedenbouwkundigen John Breen, Robin Kerssens, Björn van Rheenen en Wouter de Haas is een hele dag hard gewerkt in 3 groepen en gezocht naar oplossingen en ingrepen voor een betere verbinding met Zaan en het grotendeel getransformeerde centrum van Zaandam. Ingrepen die het gebied een kwaliteitsimpuls geven, leiden tot opbloei van het gebied en fysieke barrières letterlijk en figuurlijk overbruggen. De Sluis en directe omgeving zou een logische scharnier moeten vormen tussen de stadsdelen ten oosten en ten westen van de Zaan én de Zaan zelf, als drager van de stad.

Per groep werd een ontwikkelingsperspectief van het gebied opgesteld en de daarvoor benodigde ingrepen en ontwikkelingen uitgewerkt.

We geven per groep een korte samenvatting.

Groep 1

Onder leiding van John Breen-BREEN stedebouw ( ochtend) Robin Kerssens architect (’s middags)

Deze groep is van mening dat het centrum, in het licht van de grote woningopgave van Zaanstad, groter moet worden. Een lastige opgave omdat de Zaan en de sluis zowel kwalitatief als fysiek een scheiding vormt.
Het huidige centrumgebied (Gedempte gracht en omgeving) wordt verlengd, doorgetrokken over de brug en de sluis heen door een multifunctioneel commercieel gebouw met daarboven appartementen te situeren halverwege de Peperstraat, de “Poort van Zaandam”. Er wordt een terras achtig gebouw voorgesteld dat zichtbaar is vanaf het huidige centrum en daardoor een aantrekkende werking moet gaan krijgen. Voor de bestaande flats wordt aanbevolen ze op te pimpen en te differentiëren in gevelbeeld en bebouwingshoogte.
Dit nieuwe deel van het stadscentrum zal grotendeels autovrij moeten zijn met uitzondering van autoverkeer van de bewoners. Er wordt ingezet op vooral de bereikbaarheid voor fietsers en voetgangers. De bruggen moeten flink versmald worden en er moet een klassieke ophaalbrug komen ter hoogte van de Beatrixbrug. Het parkeren wordt gesitueerd aan de oostelijke rand, gecombineerd met het nieuwe gebouw. Bestaande wijken worden stedenbouwkundig aangehaakt aan dit centrum. De Burcht wordt een groot groen plein met seizoensgebonden markten bijvoorbeeld biologische markt , evenementen en activiteiten, etc. Er worden ook grote kansen gezien voor horeca en de benutting van de kade als recreatieve zone.

Bijlage foto’s van schetsen.

Groep 2

Björn van Rheenen-SPONGE architect

Alvorens zaken op papier te zetten heeft deze groep eerst de situatie geanalyseerd. Zij concludeerde dat bij de Peperstraat het verkeer centraal staat; die straat kan smaller en teruggebracht worden tot een 30 km/h straat. Er is veel leegstand in het commerciële vastgoed, zowel in de Peperstraat als op de Zuiddijk. Er rijden te veel bussen over de Peperstraat. Het parkeren moet zoveel mogelijk het centrum uit. Door parkeergarages toe te voegen kan de parkeercapaciteit van de Burcht met 50% verminderd worden.

De Wilhelminastraat en brug mogen alleen benut worden voor langzaam verkeer. Een deel van de Zuiddijk gaat dicht voor gemotoriseerd verkeer. Zij stellen voor een parkeergebouw te situeren achter de Zuiddijk met de Verbeekstraat als ontsluiting. Deze garage is vooral bedoeld voor het Zuiddijkgebied. Verder stellen zij voor ook aan de kop van de Peperstraat een parkeergarage te bouwen, eventueel gemengd met andere functie en appartementen. Het gebied wordt niet meer doorkruist door doorgaande bussen; door kleine busjes worden ouderen en mensen die slecht ter been zijn naar het stadscentrum gereden. Zij stellen voor een deel van de Peperstraat te slopen en/of de huidige gebouwen op te pimpen. Dit maakt de Peperstraat aantrekkelijker en krijgt een gedifferentieerder beeld. Aan de kade bij de Burcht stellen zij voor een plaats voor bussen te maken ten behoeve van riviercruiseschepen. Maak van die kade een groene boulevard, leidt fietsers om de Burcht ten voetgangers over de Burcht.

Kortom, maak van de sluis en de Zaan het echte hart van de verbinding van de oostelijke en westelijke stadsdelen en ‘vergroen’ de Burcht zodat het een aantrekkelijke openbare ruimte en park wordt. Plaats een belangrijk herkenningspunt op de hoek van de sluis, om mensen over de brug heen te trekken, daar waar nu de verloederde paviljoens staan. Geef het oude gemeentehuis een museale functie of maak er een restaurant van. Zorg voor een trekker. Maak hoogbouw achter de Zuiddijk in verschillende hoogtes en verbeter de zichtlijnen vanuit het centrum naar de Zuiddijk. Aldus de aanbevelingen van deze groep.

Bijlage foto’s van schetsen.

Groep 3

Wouter de Haas- LAB03

“West bloeit, oost verpaupert”: dat is de constatering van de groep op hoofdlijnen. Verder wordt geconstateerd dat er geen echt aantrekkelijke functies in het gebied ten oosten van de Sluis aanwezig zijn, wat heeft geleid tot verpaupering, leegstand, onderhoudsachterstanden e.d.
Het gebied waarop de groep zich heeft gefocust wordt in grote lijnen begrensd door de directe omgeving van de sluis van de Oostzijde en de Damstraat, het bruggencircuit, een deel van de Peperstraat, Savornin Lohmanstraat, Zuiddijk, Burcht en een deel van de Prins Hendrikkade.
Potenties worden vooral gevonden op en langs de Sluis, het gebiedje naast de Oostzijderkerk, de kop van de Burcht en de Zuiddijk.
Daarnaast, als verrassend element, stellen zij voor een extra landhoofd te plaatsen aan de kop van het Zaaneiland om de weidsheid van de Zaan te verkleinen en het gebied intiemer te maken, waardoor het een wat meer stedelijk karakter krijgt.

De potentie van de Zaan voor cruisevaart is groot en biedt ook grote kansen voor het stedelijke gebied. Dat kan nog worden versterkt door een deel van de Burcht te benutten als extra jachthaven, waardoor functies aan de Zuiddijk en horeca een extra impuls krijgen. De situering op de zon is daarbij ideaal. Continuering van het centrumgebied naar en in de Peperstraat wordt niet als een optie beschouwd.
Het idee is om op, rond en via de kade’s langs de Sluis (waar na de sloop van de paviljoens een goed ingerichte wandelroute wordt gerealiseerd) het centrumgebied af te buigen naar de Zuiddijk en dat een groene aankleding te geven. Dit idee wordt verder uitgewerkt door het gehele gebied van Damstraat, Sluis, Klauwershoek, Savornin Lohmansstraat, deel van de Zuiddijk en Burcht tot wandelgebied te bestemmen.
Voor extra woningen wordt de zone aan de zuidzijde van de Peperstraat, de Savornin Lohmanstraat en het nu sterk verpauperde en het deels leegstaande gebied achter de Zuiddijk aangewezen. Daarnaast door het forse landhoofd op de kop van het eiland. Forse sloop van de bebouwing ten zuiden van de Oostzijderkerk moet een echt marktplein opleveren en het huidige gemeentehuis op de kop van de Burcht zal een museum worden en daarmee een trekker voor het gebied. Over vervanging van de parkeergelegenheid die de Burcht nu levert, zijn geen uitspraken gedaan.

Bijlage foto’s van schetsen en PowerPoint presentatie

Wat heeft de ontwerp dag opgeleverd?

Welke punten zijn naar voren gekomen en vormen een gemeenschappelijke aanbeveling voor een visie op een nieuwe ontwikkeling van het gebied rondom de Sluis, Zuiddijk, de Burcht en Peperstraat?

Eerst de waarneming op basis van een wandeling/verkenning van het gebied:

– Een gebied dat enerzijds een historisch karakter heeft en anderzijds een karakterloze jaren 60 ontwikkeling laat zien;
– Een gebied met brede infrastructuur, breder dan noodzakelijk lijkt voor het auto- en busverkeer;
– Een gebied dat leegstand en verpaupering kent en bestaat uit veel rommelige en armoedige achterkanten bestaat;
– Veel ongeordende parkeerplekken, vrijwel geen groen en openbare ruimte van geringe kwaliteit en grote achterstalligheid in onderhoud.

Rond de tafels in de Oostzijderkerk is vervolgens druk gediscussieerd, maar uiteindelijk ontstond bij alle groepen de opvatting dat het gemotoriseerde verkeer, vooral bus en auto, een té belangrijke (dominante?) plaats in het gebied inneemt.

Ook wordt de conclusie gedeeld dat die verkeersstromen niet thuis horen in het gebied en een grote belemmering zullen vormen bij een noodzakelijke ontwikkeling van het gebied. Deze ontwikkeling moet er op gericht zijn om een ruimtelijke, functionele én aantrekkelijke verbinding tot stand te brengen tussen de stadsdelen ten oosten en ten westen van de Zaan en waardoor de Zaan gekruist wordt.

Iedere groep had daar vervolgens zijn eigen ontwikkelingsstrategie bij: van volledig autovrij tot beperkt toegankelijk voor kleine busjes voor mensen die wat ouder of slecht ter been zijn en mensen die in het gebied wonen of komen wonen in nieuwbouw appartementen.

In alle plannen is de Burcht geen centraal parkeerterrein meer, maar heeft een stedelijke functie als park, markt en evenemententerrein, zelfs als jachthaven, maar vooral ook ‘vergroend’ met veel kansen voor aantrekkelijke horeca aan de zonzijde, de kant van de Zuiddijk.

Als tweede wordt genoemd dat het noodzakelijk is een trekker in het gebied te hebben die mensen verleidt de brug of sluis over te steken. De Poort van Zaandam, een museum, een jachthaven zijn daar de illustratie van. Een aanlegplaats voor de riviercruisevaart kan ook een impuls geven aan het gebied.

De inrichting van de openbare ruimte moet vooral worden afgestemd op het gebruik door voetgangers en fietsers.

Over de kwaliteit van de inrichting is weinig gesproken.

Opvallend is dat de historische en culturele betekenis die dit oudste stukje Zaandam vertegenwoordigt, niet sterk naar voren is gekomen. Tijdsdruk en complexiteit van de opgave is daar waarschijnlijk de oorzaak van. En wellicht het onbekend zijn met de stad.

Wat heeft het ons gebracht?

Wij constateren dat deze dag een aantal nieuwe inzichten heeft opgeleverd; rijp en groen, confronterend en soms gebaseerd op vertrouwen van de maakbaarheid van de samenleving. Toch zijn het een aantal ontwerpkeuzes die inspireren en ons tot verder denken hebben gebracht.

Wat nu en hoe verder na deze activiteiten van Babel?

Na de sessies die wij vorig jaar en dit jaar hebben georganiseerd of hebben bijgewoond, willen wij de gemeente een aantal inhoudelijke ruimtelijke aanbevelingen mee geven in het vervolg van het proces van de verbinding van centrum met centrum-oost. Aanbevelingen die de attractiewaarde moeten verhogen en de kwaliteit van het stadsdeel ten oosten van de Zaan moeten aanjagen en hier bedoeld zijn ter inspiratie. Voor Babel is de historie en cultuur van de stad een belangrijke inspiratiebron. We willen de studie over het gebied handvatten wat er toe moet leiden dat de stadsdelen beter worden verbonden en de stad zich beter kan ontwikkelen in de komende decennia. En dit striven we na, zowel voor onze eigen bewoners, ondernemers als de bezoekers en toeristen  van onze stad. Verder willen wij de positie van Zaanstad in de metropool Amsterdam sterker maken.

Onze aanbevelingen

1.
Zoek balans en onderscheid tussen drukte en ontspanning

Wij zijn anders gaan kijken en anders gaan denken over dit historische en oorspronkelijke hart van de stad. Centrum Oost kan en moet een ontwikkeling doormaken die zich onderscheid van het drukke winkelhart in het westelijk stadsdeel. Hier is sprake van een hoge intensiteit van winkelend publiek en toeristische bezoekers van Zaandam. Het gebied ‘Over de Sluis’ heeft daarentegen, naar onze mening, grote potentie als het ruimte biedt aan een andere vorm van levendigheid, waar historie, cultuur en Zaanse identiteit samen komen. Een gebied waar de nadruk ligt op verblijf en ontspanning. Je wilt hier zijn omdat je je daar verbonden voelt met het verhaal van Holland, de Zaanstreek, de Stad.  De aantrekkingskracht ontleent het aan dat onderscheid, net iets anders, met een geheel eigen sfeer en karakter, maar ook met ruimtelijke en functioneel verbindende elementen.

Het gebied is complementair aan het stadscentrum en het daarin gelegen theater/horecagebied van de Dam. Een eigenstandigheid die een belangrijk en aantrekkelijk scharnierpunt met de Zaan als ruimtelijke, functionele en culturele drager kan worden.

2.
Maak van de publieke ruimte een belangrijke drager!

Wij denken dat die eigenstandigheid in belangrijke mate wordt gedragen door goed doordachte en goed ingerichte openbare ruimte. Niet alleen in functionele zin maar vooral in de zin van beleving.

Hier ligt ons inziens dé rol van de gemeente waarop zij moet gaan inzetten. Het zou de kern kunnen zijn van de opdracht om dit gebied tot ontwikkeling te brengen. Het kan ook het speerpunt zijn voor investeringsbeslissingen.

Zie hoe de ruimte van de Gedempte Gracht het centrum meerwaarde heeft gegeven en het vertrouwen van partijen heeft gevoed dat investeringen in het vastgoed nodig en uiteindelijk ook winstgevend kunnen zijn.

Publieke ruimte die wordt beleefd, gebruikt en impulsen geeft aan het ontwikkelen van functies die baat hebben bij die openbare ruimte maar er ook waarde aan toevoegen. Dat zou ook het uitgangspunt voor het gebied ‘Over de Sluis’ kunnen zijn.

In dat licht nemen wij het advies van Erik Jongenotter serieus: “Geef de openbare ruimte niet te snel weg! Maak goede keuzes over het gebruik van de publieke ruimte en denk niet louter in verkeersstromen of benutting van vrijkomende ruimte als bouwgrond.”

3.
Transformatie van hoofdstructuur naar centrumstructuur

De huidige hoofdverkeersstructuur is niet de structuur die hoort bij het gebied waar het oostelijk en westelijk stadsdeel én de Zaan en de sluis elkaar ontmoeten maar ook gescheiden worden. In een centrumstructuur gaat het primair om de bezoeker, winkelend, werkend of recreërend. Doorgaande vervoers- en verkeersstromen verhouden zich in het algemeen slecht met intensief gebruik door voetgangers. Zelfs fietser vormen in steeds grotere mate een probleem.

– Openbaar vervoer.

Via de ruit rond het centrum van de stad zijn belangrijke functies in de stad met elkaar verbonden; het Stadhuis, het centrum-west en -oost en het Zaans Medisch Centrum.

Als wordt gekozen voor routes van de stads- en streekbussen in twee lussen, een westelijke en een oostelijke, én de ruit om het centrum wordt benut, ontstaat veel ruimte die anders gebruikt kan worden. Via die lussen kunnen bezoekers die het centrum willen bezoeken, kiezen voor hoogfrequent vervoer met kleine elektrische stadsbussen. De stad Manchester (GB) is daar een goed voorbeeld van. Dit biedt de mogelijkheid tot een hernieuwde ruimtelijke ontwikkeling waar gevelwanden soms een sprong naar voren doen en profielen soms versmald worden. Een optie die voor de Peperstraat zeker bruikbaar is. Ook het brede asfalt en de oprit naar de Wilhelminabrug vanuit de Savornin Lohmanstraat vraagt daar om een ander profiel, waar het groen en bomen het gereedschap kunnen zijn.

– Parkeren, bestemmingsverkeer en bewoners

Het parkeren moet zoveel mogelijk in parkeergarages worden ondergebracht, bij voorkeur uit het zicht en ondergronds en waar mogelijk gecombineerd met functies die in het centrum geen plaats kunnen vinden/krijgen. De verhuur van elektrische auto’s, fietsverhuur voor bezoekers aan de stad en toeristen die de Zaan willen ervaren en het veenweidegebied willen verkennen, wordt gestimuleerd. Hieraan kunnen arrangementen verbonden worden, zoals een lunch onderweg met streekeigen producten.

De uitwerking in meerdere kleine parkeergarages aan de oostelijke kant zou moeten worden onderzocht. Bestemmingsverkeer, aan en afvoer, bij voorkeur toelaten in kleine milieuvriendelijke vrachtwagens. Bewonersverkeer toelaten via een transponder en binnen een 30 km gebied.

4.
Geef primair aandacht aan kwaliteit en functionaliteit van het publieke gebied.

Denk over het gehele gebied vooral na over openbare ruimte waarin je je prettig en veilig voelt, waar sprake is van verrassing, waar daadwerkelijk publieke ruimtes worden gevormd, die uitnodigen er te verblijven of iets te ondernemen.

Een inrichting, waar objecten en bomen de publieke ruimte schaal en intimiteit geven, omsluiten of juist anders openen en richten. Dit kan nieuwe waarde geven aan de zonnige Zuiddijk, nu gelegen aan een winderig en met auto’s gevulde Burcht. Het idee dat Ruud Vreeman bij zijn afscheid van de gemeenteraad presenteerde is in dat licht interessant.

De dijk, de Zuiddijk, moet bij de aanpak en het ontwikkelen van een plan voor de publieke ruimte weer zichtbaar en voelbaar worden door niveauverschil met de Burcht terug te brengen en te benadrukken. Fietsers moeten om de Burcht heen geleid worden, (zoals groep 1 dat adviseerde) en voetgangers over de Zuiddijk en de Burcht. Dat geeft de mogelijkheid om op de zonzijde aan de Zuiddijk en Burcht een veilige, rustige en ontspannen sfeer met terrassen voor de horeca te realiseren, waar stadsbewoners, bezoekers en toeristen (cruisevaart) kunnen neerstrijken.

Voor ons is duidelijk dat het parkeren in ieder geval niet meer plaats moet vinden op de Burcht. Dat is een plek met historie die door Monet zodanig op waarde werd geschat dat hij het schilderde. Een plek met veel potenties.

5.
Suggesties voor functies en ingrepen om de aantrekkelijkheid Over de Sluis te vergroten.

Welke functies en activiteiten zijn bij uitstek geschikt om de stap over de Sluis en de bruggen te maken ?

Een uitbreiding met commerciële functies als aanvulling op het huidige centrumgebied lijkt op korte termijn geen realistische optie. Meer van hetzelfde zal de kracht van centrum West zal verminderen en daardoor kansloos zijn, mede gezien het ontmoedigend beeld van leegstaande panden. Op de langere termijn, na realisering van de woningbouwopgave die tot 2040 bestaat in Zaanstad, kan het nodig zijn een dergelijke behoefte een plaats te geven. In dat licht willen we adviseren om plinten van gebouwen zo flexibel te maken dat tijdelijke en nieuwe activiteiten een plaats kunnen vinden. De openbare ruimte is niet gebaat bij blinde gevels op straatniveau.

-transformeren en verdichten

Voorlopig is het transformeren en verdichten met woningbouw van het gebied Peperstraat en Touwslagerstraat een optie die zowel de leefbaarheid als de sociale en ruimtelijke verbetering ten goede zal komen. De transformatie van de Peperstraat zal een sterk verdicht stedelijk karakter moeten krijgen. Verrassende architectuur zal een kwaliteitsverbetering opleveren waarmee de huidige monotonie kan worden doorbroken. De zone vanaf het Verzetsplantsoen en tussen Catharijnestraat en Touwslagerstraat leent zich voor geleidelijke transformatie naar een meer verdichte en toch kleinschalige woonbuurt die aansluit bij de schaal van de bebouwing langs de Zuiddijk. Op een aantal plaatsen in het plangebied zal reparatie van het stedelijk weefsel nodig zijn. Goed onderhoud en groenvoorzieningen moeten hoog op de agenda staan en daar waar aanwezig gekoesterd worden, zoals bij de A.G.Verbeekstraat. De situatie tussen Peperstraat en Bloemgracht vraagt om onderzoek hoe om te gaan met de parkeerstrook, annex busstation. Daar zal de structuur aangeheeld moeten worden. Nu liggen achtertuinen aan het parkeerterrein. In dat onderzoek ook mee te nemen of ter plaatse een ondergrondse parkeergarage kan worden gerealiseerd, waar bovenop functies worden toegevoegd zoals genoemd onder parkeren, bestemmingsverkeer enz. Daarbij moet een combinatie gezocht worden met een appartementengebouw met een hoogteaccent ( Poort van Centrum Oost, groep 1)

Ingrepen die ons de brug over helpen

Hoe kan de aantrekkelijkheid en de leefbaarheid van het oostelijk deel beter worden gemaakt? Hoe verleiden we mensen om de brug of de sluis over te steken, of een functie daar te bezoeken? Hoe verleiden we mensen om te dwalen rondom de Oostzijderkerk en een biertje te drinken in de Klauwershoek en daarna verder te gaan naar Burcht en Zuiddijk?
Allereerst is belangrijk dat de openbare ruimte uitnodigt om op en over de sluis het gebied in te gaan en de kade te beleven richting Burcht en Zuiddijk. De route via de Dam is niet de meest ingewikkelde. De route in het verlengde van de Gedempte Gracht is dat wel!

Een paar suggesties waarvan er een door groep 2 werd gedaan.

– Plaats een opvallend gebouw op de hoek van de sluis tegenover de Beatrixflat. Wij voegen daar aan toe dat ook de Beatrixflat een andere uitstraling moet krijgen en het verlaagde gebied langs de noordzijde van de Peperstraat ingrijpend aangepakt moet worden.

– Versmal het rijdek van de brug, zodanig dat van en naar het centrum een brede ‘wandelloper’ ontstaat over de Zaan. Doe dat zowel bij de Beatrixbrug als de Wilhelminabrug.

– Van minder ingrijpende aard is het markeren van een looproute vanuit het kruispunt Gedempte Gracht en Damstraat. Dit kan middels bomen, bloembakken, armaturen met led-verlichting of led-verlichting als een lint in de bestrating.

– Een overbrugging van het niveauverschil tussen opgang van de Beatrixbrug en het niveau van de kade van de sluis met een zeer luie trap en hellingsbaan, waarin de verlichting doorloopt naar het plein voor de kerk en de kade langs de sluis. Onderzoek de mogelijkheden om de Oostzijderkerk te benutten als een ‘lunchkerk’, zoals die bijvoorbeeld in Dublin (Ier.) is gerealiseerd.

Daar bestaat de mogelijkheid om overdag een ontmoetingsplaats te maken met een terras voor de deur, waar zowel binnen als buiten in Verkade muziektent zomerconcerten kunnen worden gehouden.

Als we de kade volgen, bereiken we het voormalige gemeentehuis, de Burcht en de Zuiddijk vanaf de kade en de Damstraat. Het voormalige, enigszins monumentale postkantoor staat met zijn rug naar de Sluis. Onderzoek de mogelijkheid om dit gebouw transparanter te maken en ook te openen naar de sluis. Nu is de straat ter plaatse dodelijk saai. Breng daar levendigheid naar toe.

Het gebied Burcht en Zuiddijk is eigenlijk erg interessant en heeft grote potenties, maar het gebied mist een expliciete trekker.

Zoek naar een echte trekker

Er wordt al enige tijd gesproken over een museum waar kunstwerken uit depots van Amsterdamse musea tentoongesteld kunnen worden. Eveneens wordt de laatste tijd het belang van de schilderijen van Monet sterk benadrukt. Zaanstad zou hiermee ook internationaal (nog) beter op de kaart zou kunnen staan. Wij zijn van mening dat een dergelijke museale functie goede kansen biedt voor een aantrekkelijke functie op een deel van de Burcht, zeker als deze Amsterdamse museumschatten gecombineerd worden met een Monet tentoonstelling in 2026. Ook speelt speelt er een initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed om een tentoonstelling te vestigen in Zaanstad. De. Nu nog in het depot van de RCE aanwezige kunstwerken zouden permanent geëxposeerd kunnen worden om het Verhaal van Holland in brede context te vertellen.

Wij denken dan aan een combinatie van een nieuwbouwvleugel aan het huidige gemeentehuis die zich keert naar de Zaan en een pendant wordt van het Zaantheater. Aan de kade kan een bootverbinding naar de Zaanse Schans een mooie voortzetting van een bezoek aan dit museum vormen. Dit zal in de loop der tijd een geweldige impuls geven aan de ontwikkeling van de Zuiddijk en de gebieden die in de directe omgeving liggen.

Onderzocht moet ook worden of, met het oog op bezoekers en transport van kunstwerken, onder de Burcht een parkeergarage gerealiseerd kan worden.

De suggestie van groep 1 over het gebruik van de Burcht, na herinrichting, zoals eerder door ons bepleit, als plek voor seizoensgebonden markten en activiteiten vinden wij zeker sympathiek.

Oktober 2017 – Babel, Zaans Architectuurplatform

Het liep al vroeg vol in Café Fabriek en kort na 8 uur opende gespreksleider Fred Schoorl (Arcadia; in het dagelijks leven directeur BNA) de avond met een kort interviewtje met Martijn van der Hout en Robert Leferink, die deze Babel bijeenkomst georganiseerd hebben. Om vervolgens aan de zaal te vragen of men trots was op die nieuwe ontwikkelingen en de uitgesproken architectuur in het centrum van Zaandam. Misschien tot lichte verbazing van Fred, zelf niet afkomstig uit de Zaanstreek, was de overheersende stemming inderdaad, dat met de nieuwe projecten het centrum er een stuk op vooruit is gegaan. Er is weer leven op straat. Al moet gezegd: een van de aanwezig was diep bedroefd om de verloren gegane industrie in de stad.

Hierna was het woord aan drie architecten, die in een strak tempo elk het ontwerp presenteerden van hun project. Alle drie gelegen in het Inverdan gebied, en dus onder de supervisie van dat beeldkwaliteitsplan, maar onderling zeer verschillend. Wel bleek gedurende de avond, dat alle drie architecten inspiratie hebben gezocht in de historische Zaanse architectuurvormen. Ze hebben daarbij echter verschillende keuzes gemaakt, sterk beredeneerd uit de context van hun project: locatie, programma, omgeving.

Roland Laurey (Laurey Architecture & Environment) lichtte toe, dat zijn project bestaat uit drie plandelen:

• De Stelling
• De Zaag
• De Heldin

De naam voor het derde plandeel refereert aan de molen De Held Jozua, die vanaf deze locatie zichtbaar is, verderop langs de Houtveldweg. Het project moet worden gerealiseerd op de locatie Houtveldweg/Cypressehout, ter plaatse van het te slopen belastingkantoor en de directe omgeving. Laurey benadrukte te ontwerpen voor de samenleving, met als kernbegrippen:

• karakter
• identiteit
• verbondenheid
• betrokkenheid

Gestimuleerd door supervisor Sjoerd Soeters past hij consequent het historische Zaans idioom toe in zijn ontwerp. Dit “citeren” van Zaanse beeldtaal versterkt volgens hem de identiteit van het project. Specifieke inspiratie put hij uit:

• de Domineestuin en Haaldershoek
• de eind 19^e eeuwse chaletstijl, zoals onder andere zichtbaar in de Stationsstraat
• de fabriekswanden langs de Zaan.

Zijn locatie ligt op de scherpe overgang tussen enerzijds het open slagenlandschap in het westen en het dichtbebouwde centrum aan de oostkant. In een doorsnede zie je op een heel korte afstand een verloop van leeg & laag (landschap) naar een dicht bebouwd & hoog stationsgebied. In het stedenbouwkundig ontwerp van zijn project accentueert hij die overgang: van een laagbouw-buurtschap naast het Regiocollege naar een stedelijke wand langs de Houtveldweg. De oost-west route van station naar Regio College wordt begeleid door een wand van gestapelde maisonettewoningen.

Jasper Spigt (Architecten van Mourik) nam de tweede presentatie voor zijn rekening. Samen met collega Piet Grouls ontwierp hij project Burano op de locatie Mahoniehout/Houtveldweg, het terrein van het voormalige gebouw van Post NL. Het project bestaat uit levensloopbestendige huurwoningen met ruimte voor zorg-ondersteunde functies op de begane grond.

Met het ontwerp willen Spigt en Grouls bijdragen aan gemeenschapsvorming en uitnodigen tot bewegen. Dit krijgt vorm in de vormgeving van een collectief dek op niveau 1, boven de parkeervoorziening op maaiveld.

Het project bestaat uit meerdere bouwblokken en een toren en kent een hoge woningdichtheid. Een van de ontwerpopgaven was daarom het waarborgen van privacy voor de bewoners. De ambities op het gebied van gemeenschapsvorming en privacy zijn herkenbaar in het ontwerp:

• de minimale afstand tussen de gevels van de woonblokken is 12 meter;
• de plattegronden zijn zó ontworpen, dat woonkamers niet recht tegenover elkaar liggen, waardoor een gevoel van “inkijk” wordt voorkomen;
• lage borstweringen, waardoor uitzicht naar buiten vanuit een zitstoel niet belemmerd wordt;
• een kamer voor collectief gebruik;
• entreefunctie op de gebouwhoeken, met een allure als een hotel lobby (tweelaagse hoogte);
• publieke ruimte op de dekken, met een groene inrichting en ruimte voor verblijf en spel.

Na een aantal informatieve vragen volgde direct de derde presentatie.

Neelu Boparai (Boparai associates, architekten) presenteerde het ontwerp van haar project Romanov binnen de context van het grotere deelgebied Noordschebos tussen Inntel hotel en de Stationsstraat. Project Romanov is het eerste deelproject (Kop Noordschebos), met twee lagen winkels en koopappartementen.

Het ontwerp van project Romanov is de resultante van een diepgaande analyse van het totale gebied en heeft een stedenbouwkundig, en daarmee ook architectonisch, ontwerp opgeleverd, dat volstrekt afwijkt van het oorspronkelijke stedenbouwkundige concept van de gemeente.

In 2013 was er al een ander ontwerp voor de locatie Kop Noordschebos van architectenbureau Claus en Kaan. Door de crisis is dit ontwerp niet gerealiseerd en de locatie is overgenomen door HSB. Boparai ontving van HSB de ontwerpopdracht. Op voorstel van Inverdan supervisor Sjoerd Soeters startte zij met een brede analyse van het totale Noordschebos gebied en kwam uiteindelijk met een nieuwe stedenbouwkundige opzet. Daarin was niet langer plaats voor een hoge stedelijke wand langs de Provincialeweg, die in de analyse van Boparai zou leiden tot een Grand Canyon sfeer, omdat aan de westzijde al de hoge wand van het stadhuis is gerealiseerd. Niet alleen de lange hoge wand verdween, maar ook het principe van een groot gesloten bouwblok. In plaats daarvan zag de zaal nu een stedenbouwkundige opzet met een losse woontoren op een verhoogd dek (boven het parkeren op maaiveld). Het verhoogde dek is als een groen plateau ontworpen, doorsneden door doorgaande fiets- en looproutes, die de hoog gelegen route vanuit het Stadhuisplein gebied verbinden met de Provincialeweg en Stationsstraat. Ook de woningontsluiting is op het niveau van dit groene plateau geprojecteerd.

Voor de architectuur van het project Romanov koos Boparai overtuigd voor het idioom van de groen Zaanse architectuur, omdat daarmee een continue en samenhangende beeldkwaliteit wordt gecreëerd met de andere projecten in de directe omgeving.

Na de pauze gingen de drie architecten in gesprek met de aanwezigen over de achtergronden van hun ontwerp.

Het eerste thema was ‘bouwen in hoge dichtheid’. Een actueel thema gezien de ambitie van Zaanstad om een groot aantal nieuwbouwwoningen toe te voegen aan het bestaande stedelijk gebied.

“Hoe heb je de ambitie van een hoge woningdichtheid aangepakt in je ontwerp?” was de vraag.

Jasper Spigt: voor de Burano locatie hebben we gekozen voor een combinatie van losse blokken plus een hoge toren op een gemeenschappelijk verhoogd openbaar dek. De privacy-risico’s hebben we opgelost door consequent een aantal principes te hanteren, zoals in de presentatie te zien is.

Roland Laurey: hoge dichtheid was geen zelfstandige doelstelling in mijn project. De hoge dichtheid, die je nu in het plan ziet, is stedenbouwkundig doordacht en het resultaat van de analyse van de locatie op de overgangszone tussen het lage buitengebied en het centrum rond het station, en van de ligging aan de Houtveldweg. Wandvorming langs de Houtveldweg was een belangrijk middel om dit structuurloze gebied tot een herkenbare wijk te maken.

Neelu Boparai: De hoge dichtheid heeft een aantrekkelijk ontwerp opgeleverd door het oorspronkelijke massieve gesloten bouwblok om te zetten naar losse (en hogere) torens met een alzijdige oriëntatie.

Vanuit de zaal klinkt waardering voor deze rigoureuze nieuwe ontwerpprincipes, die als een grote verbetering worden gezien.

In twee van de gepresenteerde plannen is sprake van gebouwde parkeervoorzieningen op maaiveldniveau, met daarboven een openbaar dek met de toegangen naar de woningen.

Onder de aanwezigen in de zaal heerste scepsis of die dekken als verhoogd openbaar maaiveld wel werken. Wordt het niet doods en stil? Jasper Spigt refereerde aan het positieve voorbeeld van project Andreashof. Vanuit de zaal werd gewezen op het in dit opzicht weinig succesvolle project Murano. Jasper Spigt beaamde dat voorbeeld en zei dat daarom voor Burano weloverwogen gekozen is om woningen direct aan de buitenruimte op het dek te koppelen, waardoor het gebruik als privé of collectieve ruimte wordt gestimuleerd.

Neelu Boparai benadrukte het belang in haar ontwerp van de woningontsluitingen op het verhoogde plateau en van de diagonale slingerende langzaam verkeer routes op het verhoogde maaiveld niveau. Anders dan aan de Houtveldweg wordt in het Noordschebos gebied aangesloten op het doorgaande verhoogde routenetwerk van de Spoorse overbouwing.

Een volgend onderwerp was de manier waarop de ontwerpen zijn geïnspireerd op Zaanse architectuurtaal uit het verleden. In hun presentaties vertelden alle drie architecten, dat die Zaanse inspiratie een belangrijke rol heeft gespeeld. Hoe zichtbaar is dat in de beeldtaal van de projecten?

Jasper Spigt antwoorde, dat voor Burano, gezien de context van de locatie (de stedelijke strook langs de oostzijde van de spoorlijn), Grouls en hij hebben gekozen voor een krachtige baksteenarchitectuur. De Zaanse inspiratie is vooral te herkennen in de keuze voor de zelfstandige bouwvolumes. De argumentatie voor baksteen in plaats van “groen” wordt door de zaal herkend, maar de uitstraling wordt niet erg bijzonder of spannend gevonden.

Roland Laurey benadrukte, dat hij in de beeldtaal van de gevels heel dicht in de buurt is gebleven van de historische beeldtaal (domineestuin, chaletstijl, fabriekswanden). Vanuit de zaal werd zijn interpretatie van de fabriekswanden in de gevelopbouw langs de Houtveldweg getypeerd als braaf en weinig expressief. Laurey beaamde dat tot op zekere hoogte. Uiteindelijk is in zijn gevelontwerp een hoge mate van rationaliteit gekomen. Wel heeft hij consequent vastgehouden aan een verticale geleding met korte ritmes voor de Zaanse ‘fabrieks’ wand bovenop een moderne plint.

Neelu Boparai, vanuit haar woonplaats Oostzaan bekend met de Zaanse houtbouwtradities, lichtte uitgebreid toe hoe zij die traditie zo zorgvuldig mogelijk vertaald heeft naar het gevelontwerp.

In de slotronde werd aan de supervisor van Inverdan, Sjoerd Soeters, die als toehoorder aanwezig was, gevraagd wat hij nu als sterke (of zwakke) punten in de drie ontwerpen ziet. Wat betreft de beeldtaal zag hij vooral in de ontwerpen van Boparai en Laurey de aansluiting op de principes en identiteit van Inverdan. De gekozen parkeeroplossing (garage op maaiveld met daarboven een openbaar dek) zag hij als een positief aspect in de projecten.

In de discussie, die hierop volgde, was men het wel met elkaar eens dat het een serieuze verantwoordelijkheid is van architecten om nieuwe invulling te geven aan een Zaanse identiteit. Dat gaat verder dan alleen nieuwe interpretaties van het Zaanse huis.

Tenslotte nog een onderwerp, dat niet als kernpunt op de agenda van deze presentatieavond stond, maar vanuit de zaal wel naar voren werd gehaald: wat is de duurzaamheidsambitie in deze drie projecten? Die blijkt niet bovenaan de ambitielijst van de projecten te hebben gestaan. Uiteraard hebben de architecten ervoor gezorgd dat hun ontwerpen voldoen aan de actuele normen op dit gebied, maar innovatief op dit gebied zijn deze projecten niet.

En toen we het toch over duurzaamheid hadden, ontspon zich naar aanleiding van het project Burano nog een dispuutje over de vraag welk gevelmateriaal het best scoort als het gaat om duurzaamheid: baksteen of hout. Architect en vragensteller werden het niet eens.

Annius Hoornstra, als kersverse directeur Stedelijke Ontwikkeling ook aanwezig, liet zich niet verleiden om nu direct een mening te geven over de ontwerpkwaliteit van de projecten. Zijn kennismaking met een Babel bijeenkomst was voor hem een positieve ervaring. De discussie over de ambities en de gekozen ontwerpoplossingen, en de kritische kanttekeningen zijn voor hem inspiratie om door te trekken naar nieuwe ontwikkelingen. En duurzaamheid is wat hem betreft geen discussie meer in deze tijd. Zonder hoge duurzaamheidsambitie heeft een project in Zaanstad wat hem betreft sowieso geen kans op realisatie.

Verslag van R. Leferink
Foto’s bijeenkomst van Ruben Timman photography

Op 17 juni vierde Babel (Zaans Architectuurplatform) samen met het HEMlab de Dag van de Architectuur. In het HEMlab konden schoolkinderen van groep 5 t/m 8 om 12.30 en 15.00 uur laten zien welk woongebouw zij voor het HEMbrug terrein wilden maken.

Na een korte rondleiding gingen ze in groepen aan het werk en ontwierpen hun huis. Met piepschuim en karton gingen ze het daarna bouwen. Architecten hielpen hen daarbij.

Kinderboekenschrijver Hans Kuyper reikte de AM-prijs uit voor het mooiste gebouw. Hans Kuyper schreef in 2004 Het geheim van het Kruitpaleis, dat zich op het HEMbrug terrein afspeelt.

Verzamelen op Schiphol bij vertrekhal 3. Alle medereizigers zijn op tijd.  Iedereen kreeg zijn instapkaart en programmaboekje. Klein  van formaat, maar alles staat er in. Complimenten voor de makers. Door de douane en langs de security. Tijd voor koffie en voor enkele hun ontbijt. Wachten op de gate vanwaar we instappen.

Na een goede vlucht komen we op  vliegveld Schönefeld aan. Hans Staller haalt de ABC kaarten op.

Dit zijn onze vervoerskaarten voor 4 dagen Berlijn. Als iedereen zijn bagage heeft lopen we naar het station. De trein kwam al snel aan. De groep gaat hierin. Bij de vervoerskaart hebben we een boekje gekregen met een kaart van Berlijn. Sommigen bekijken deze kaart in de trein.

Overstappen van de S baan naar de U baan.

Tegen 12.00 uur komen we aan op Spittelmarkt bij het hotel One. De bagage laten we achter in het hotel en gaan direct naar onze lunch restaurant Schmuck. Hans Staller en Anton Faas onze reisleiders kijken af en toe op de kaart of dat de juiste straat is. In het restaurant loopt een ieder langs de counter om zijn lunch te bestellen. Dit duurde wel even voor iedereen een plaatsje en zijn lunch had. Maar het smaakte uitstekend.

Daarna naar gebouw Lichthof. In dit gebouw is de stadsplattegrond  als maquette opgebouwd. Een gids vertelt over het verleden en hoe het nu opgebouwd is.

De gids vertelt en wijst enkele delen van Berlijn aan op de grote hangende maquette.

Vandaar naar de grote maquette.

Na deze uitleg gaat iedereen op eigen gelegenheid naar hotel ONE. Haalt de bagage op en gaat naar zijn kamer. Even uitrusten na de vroege start van de ochtend. Om 18.00 uur is men weer beneden in de hal. Gezamenlijk gaan we naar restaurant Zollpackhof met de U baan en de S baan.

Vanaf het Haupt Bahnhof  lopen we langs de rivier de SPREE naar restaurant Zollpackhof.
Vanaf de Spree zien we een gezellig terras aan het water achter de groen Ijzeren brug. Snel lopen we door naar het gezellige restaurant.

Voor onze groep zijn  4 tafels gedekt. Nadat de drankjes waren bestelt het menu bekeken. Keuze genoeg.

Tijdens het diner kwamen onze gidsen binnen voor een wandeling door het Regierungsviertel.
Na het hoofdgerecht zijn we met onze drie gidsen op weg gegaan. De start was bij deze brug.

Bundes Kanzlerambt waar Frau Merkel woont.

De wandeling rond om de Bundestag gebouw was geweldig. Vooral in de duisternis.
De wandeling eindigde bij café Staendige Vertretung. Helaas was het te druk in dit café om een biertje te drinken. De gidsen werden hartelijk bedankt voor hun uitleg. Terug over de brug en de Friedrichstrasse door naar het hotel. Door dat we de weg nog niet zo goed kennen, duurde de terug weg iets langer. Een mooi en goed einde van onze eerste dag in Berlijn.

Vrijdag 12 mei

Vandaag de fietsdag.  In 2 groepen wordt er 18 km. Gefietst door Berlijn heen. Een gids zal  bij belangrijke punten worden stil gestaan. Het is even wachten op de fietsen, maar zodra deze er zijn wordt er even uitgeprobeerd. Vooral voor de E-bike.

De 2 groepen gaan op pad. Langs de architectuur uit de tijd van het Naziregiem, de Staatsarchitectuur vanuit de DDR-tijd en een aantal Transformaties zoals vliegveld Tempelhof. De lunch wordt in Restaurant Lemke gebruikt. Doordat ik er niet bij kon zijn werd mijn lunch, Hamburgers, verdeeld onder de andere Babelgangers.

Zelf ga ik in de middag in de buurt wat lopen langs het water.

De eerste groep komt terug van 18 km. Fietsen. Iedereen is enthousiast over de fietstocht.

Nadat Herman is gaan rusten na alle inspanning van de fietstocht, gingen we eten in restaurant SPITTELECK. Heerlijk gegeten. Eerst buiten, maar doordat het begon te regenen binnen.

Zaterdag 13 mei

Vandaag gaan er 3 groepen op pad.
Naar de kleuren specialist en beeldend kunstenaar, Axel Venn. (6 personen)
Naar Berliner Unterwelten (10 personen)
Naar Natur-park Südgelände (8personen).

Herman ging naar de onderwereld en bekeek er de bunkers en tunnels onder de grond van Berlijn. Hij vond het geweldig om in deze ruimten rond te dwalen.

Zelf ben ik  boven de grond gebleven en heb genoten van het Natur-Park. Het was wel wat meer reizen met de U en de S baan maar het was de moeite waard. Na de  goede uitgang van het station  te hebben genomen staan we voor een hek. Iedereen betaald € 1,00 entreegeld en we wachten op onze gids Def. Deze man is een bewoner geweest van dit terrein en kent het als zijn broekzak.

Het begon wat te regenen en onder het station geeft Def uitleg van het ontstaan van dit terrein.

Over het hele terrein loopt men over ijzeren gaten platen.

Alle rails is blijven liggen in dit hele gebied.
Door de betonnen vloer heen groeien de planten en mos.
Daarom maakt men op enkele plekken de vloer schoon.

De kunst is ook een stuk van dit park. Deze buis is daar een voorbeeld van om zo naar het reparatie terrein  te lopen. Hier zijn de gleuven te zien waarin men de treinen repareerden.

Op dit terrein wil men niet alleen bossen maar ook wat open velden. Alleen daar haalt men wat weg. Anders laat men de natuur zijn gang gaan.

Na al dit lopen, luisteren en vragen stellen is het tijd voor koffie  mit KUCHEN. We bedanken Def voor zijn uitstekende gidswerk.

We lopen terug door het park naar het andere station en nemen de trein naar de Potsdammerplatz. Bezoeken de Brandenburger Tor en het Holocaust monument.

Hierna ga ik terug naar het hotel met de U baan in de Friedrichstrasse. Hier staat een gedenkteken voor de vele joden die zijn weggevoerd.

In het hotel ligt Herman te slapen.
We gaan samen beneden wat eten voor we naar Checkpoint Charlie gaan.
We lopen het parkje door. Daar treffen we kinderen aan ‘onder Moeders Paraplu”.

Naast het hotel

Op de wand foto’s van diverse jaren in de DDR bij Checkpoint Charlie. Amerikanen staan voor het huisje met de zandzakken. Velen willen met een andere pet op met hen op de foto.

Aan de andere kant is te zien waar de muur heeft gestaan.

We gaan de ‘Hop on Hop off’ in en gaan 2 uur lang Berlijn zien zonder moe te worden.

Wij gaan eten bij een Italiaan op de Gendarme Platz. Daarna terug naar het hotel en wachten op de anderen. Helaas Marga is gevallen en deze gaat naar het ziekenhuis met Jan .
Zondag 14 mei

Bij het ontbijt zien we Marga met een schouder-bovenarm blessure. Ze kan mee terug vliegen. Iedereen is blij voor haar, maar ze heeft veel pijn. In Nederland wordt ze verder geholpen.

Nadat we de bagage in de kluis hebben gezet gaan we gezamenlijk naar het Neues Museum. Daar maken we eerst een groepsfoto.

De tickets zijn al in ons bezit en om precies 10.00 uur gaat de deur open en kunnen we naar binnen. De tassen gaan in de kluisjes en ieder gaat in zijn  eigen tempo door het museum. De Egyptische kunstschatten worden uitgestald in ieder zijn eigen tijdsbeeld. De mummies en hoe men hierin lag was goed te zien. Het is een prachtige afsluiting van Berlijn.

Terug in het hotel halen we de bagage op en krijgen een goed verzorgde lunchpakket. Met de U baan gaan we eerst. Hans Staller wordt hier door Louis Groen bedankt voor de organisatie. In het hotel heeft hij Anton bedankt. In de S baan is het wat rustiger en genieten van de lunch. Op het vliegveld gaat alles snel door. Marga heeft een plek bij het raam gekregen. Na een goede vlucht landen we op Schiphol. Iedereen bedankt voor de gezelligheid en tot de volgende trip.

Met Anton Faas en Hans Staller was deze trip een Knaller. Bedankt voor de organisatie en tot de volgende………waar ook.

Herman en Ellie Oomen, Zaandam 20 mei 2017