Op 19 februari 2011 vond de vierde BabelKreativ workshop plaats.
Tijdens deze dag boog een groep van 25 jonge ontwerpers, stedenbouwkundigen, aannemers, architecten etc. zich over de problematiek van de braakliggende terreinen, die door de jaren heen in de stad zijn ontstaan. Het zijn vaak moeilijk te duiden ‘onke’ plekken, die meestal als negatief worden ervaren. Babel Kreativ legde zo’n ‘onke plek’ – De Hemmes – onder het vergrootglas. Eén dag lang brainstormen leverde een caleidoscoop aan ideeën op, die huidige en toekomstige plannenmakers kunnen inspireren bij hun zoektocht naar nieuwe bestemmingen.
Aan het eind van de dag zijn deze plannen gepresenteerd aan het publiek en het expertpanel, bestaande uit: Ellen Klaus (Kunst en Cultuur Noord-Holland), Fockelien Renckens (directeur Zaans Museum), Jacques Ninaber (Afvalzorg) en Dennis Straat (wethouder gemeente Zaanstad).
De ideeën en ontwerpen van (tijdelijke) invulling op de Hemmes zijn gebundeld in een boekje dat op 9 juli 2011 gepresenteerd werd: “Hemmes: de kracht van de onke plek”
Tevens werd deze dag een eerste stap gezet in het tijdelijk gebruik van de Hemmes, middels de onthulling van twee tijdelijke projecten.
Locatie:
Kreatief Pakhuis, Lagendijk 146b, 1544 BL Zaandijk
Workshopleider:
Mathias Lehner, architect/partner Lehner en Gunther Architecten en coördinator Podium voor Architectuur Haarlemmermeer en Schiphol
Organisatie:
Nanine Carree, architect
Bas Husslager, stadsdichter en schijver
Jan Schoen, grafisch vormgever
Paul Carree, architect
Pieter Brand, industrieel ontwerper
Saşa Radenovic , architect
Sprekers:
Ellen Hollenman, beeldend kunstenaar/ontwerper bureau Islant
Lieke Mulder, fysisch geograaf NIOZ
Jurgen Hogendoorn, ontwikkelingsbedrijf Amsterdam en initiatiefnemer van Tussenruimte
Hedwig Heinsman, architect Dus Architecten
Sieuwert Kramer, Kramer Scheepsmotoren
deelnemers: 25
groep 1: Jan Schoen, Eva Stache, Lieke Mulder, Bas Husslage, Eslbeth Ronner
groep 2: Elmo Vermijs, Ellen Holleman, Marlies v.d. Linden, Jeroen Jonkers en Frans Crasbeek
groep 3: Mariken de Goede, Eduard Dirkzwager, Bart Stuart, Nanine Carree en Marcel van Wees
groep 4: Saskia Beer, Klaar van der Lippe, Paul Carree, Eva Rijs en Kees Alberts
groep 5: Anouk Distelbrink, Krijn van der Voorn, Carlos Beira, Linda Willemszoon en Aad Verburg
expertpanel presentatie:
Fockelien Renckens, directrice Zaans Museum
Jacques Ninaber, afdeling landschapsinrichting Afvalzorg
Dennis Straat, wethouder ruimtelijke ontwikkeling gemeente Zaanstad
Ellen Claus, programmamanager kunst en cultuur Noord-Holland
bezoekers: ca 30
’s Ochtends vroeg werden de creatievelingen en inleiders verwacht in het Kreatief Pakhuis aan de Lagedijk, het voormalige Klene Pakhuis. De houtkachel brandde en de geur van hout, uitzicht op de molens van de Zaanse Schans en de huiselijke inrichting bracht de deelnemers direct in een informele en Zaanse setting. Het thema dit jaar van BabelKreativ was het pauzelandschap, onduidelijke en ondefinieerbare plekken die niet zelden ervaren worden als lelijke gaten in het Zaanse landschap. Soms gaat het om terreinen die al vele jaren braak liggen, omdat ieder poging tot herontwikkeling strandt of omdat herontwikkeling vanwege de huidige crisis niet op gang komt. De “onke” plek waar die dag over gebogen werd is de Hemmes, een buitendijks schiereiland in de Zaan, nabij de Zaanse Schans. Een prachtige locatie, maar vervuild, waardoor er al verschillende plannen zijn gemaakt, maar nooit zijn uitgevoerd. Wat is het DNA van deze plek? Hoe zouden we dat kunnen benutten voor herontwikkeling? Op deze dag richtten de deelnemers zich op een tijdelijke invulling.
De workshop werd door Nanine Carree geopend met een korte inleiding over de dag, die bestond uit een aantal flitsende inspiratielezingen aansluitend op het thema. Vervolgens werd er een bezoek aan de Hemmes gebracht en vonden er een aantal ontwerprondes plaats om te komen tot interessante ideeën. Zij gaf het stokje over aan Mathias Lehner, de dagvoorzitter van BabelKreativ. Zijn belangrijkste taak, zoals hij zelf zei, was de tijdsbewaking.
De eerste inspiratielezing was van Ellen Holleman, bureau Islant. Zij gaf een introductie over de geografische ligging van de Hemmes. Voor 1300 was de Hemmes nog een eiland, gelegen tussen de Wormer en het Oer-IJ. Dit water stond in directe relatie met de zee en had dus een getijdenstroom. Rond 1300 werd de Zaan ingedamd en het veen ontgonnen, er kon dan ook langs de rivier bewoning plaatsvinden. In 1626 werd de Wijdewormer ingepolderd en werd de dijk doorgetrokken, waardoor de Hemmes een schiereiland werd. In die tijd veranderde het Zaanse landschap in een industrielandschap van molens, waar de Zaan fungeerde als aan- en afvoerroute van de goederen. Op de Hemmes stonden 8 molens: De Kogmeeuw (olie), De Zaadzaaijer (lijnzaad), de Koopman (pelmolen), de Prolpot (olie), de Poelsnip (olie), de Zeemeeuw (olie), de oude Zwan (olie), de Roggebloem (olie) en de Oranjeboom (olie).
De Hemmes ligt centraal in de Zaan en werd door Ellen gezien als scharnierpunt. Met hun Belvedère-studie ‘Stand van de Zaan’, leerde Islant de vele kanten van het gebruik van de Zaan kennen: visserij, nijverheid, handel, industrie, representatie, vermaak, verblijf, vervoer, transport, spel, sport, riool etc. Als laatste punt gaf Ellen de deelnemers mee dat de Hemmes erg geïsoleerd ligt, aan de van oorsprong Katholieke buurtschap ‘t Kalf. Het verbeteren van de bereikbaarheid middels oa. veerponten zou een idee kunnen zijn.
Lieke Mulder, fysisch geograaf van het NIOZ, nam de deelnemers nog veel verder terug in de tijd, 11.000 jaar geleden na de laatste IJstijd. Middel een doorsnede liet ze het ontstaan van het veenweidelandschap zien. Door het smelten van de gletsjers was er een zeespiegelstijging van ongeveer 120 meter. Het smeltwater nam ook sediment mee. De bodem van de Noordzee werd voor de Nederlandse kust afgezet, waardoor de duinen ontstonden. Duinen beschermden het achterland zoals de Zaanstreek. Tegelijkertijd vond er een grondwaterspiegelstijging plaats waardoor het land erg drassig werd en er een veengebied ontstond. Veen is een pakket van plantenmateriaal wat niet goed afbreekt door het vele water. Af en toe braken de duinen weleens door en werd er klei afgezet. Op de achtergebleven duinwalletjes, tevens de hoogste en minst natte plaatsen, werd gebouwd. Zo ontstonden de typische lintdorpen die we ook in het Zaanse landschap kennen: Assendelft en Westzaan.
De derde inleider was Jurgen Hogendoorn van ontwikkelingsbedrijf Amsterdam en betrokken bij het initiatief ‘onder-tussen’. Hij maakte een vergelijking tussen Amsterdam Noord, Zaanstad en Berlijn ten behoeve van een tijdelijke invulling aan de ZaanIJ. Hij noemde Zaanstad het Rotterdam van Amsterdam, dat werd bijgevallen door enkele deelnemers. Overeenkomsten zijn onder andere de rivier, de nuchterheid en het wegtrekken van de industrie, die veel erfgoed achterlaat. Ze zijn niet zo hyper-kapitalistisch als bijvoorbeeld Amsterdam-Zuid en er ligt veel braak, hierdoor is er meer mogelijkheid om te experimenteren. Verder liet hij inspiratiebeelden voorbij gaan van tijdelijke kunst, cultuur, stranden, stadstuinbouw. Hij gaf hierbij aan dat tijdelijke invulling wellicht eng is en ontregelend, maar tegelijkertijd leuk, spannend en onverwachts. Over de verontreiniging was hij kort en krachtig, dat is met geld op te lossen, daar zou ik me niet door laten leiden.
Voordat we de locatie per boot gingen bezoeken was er nog tijd voor een laatste inleider, Hedwig Heinsman van Dus Architecten. Zij richten zich op publieke architectuur. Hedwig liet twee interessante tijdelijke architectuurprojecten zien. Allereerst de Bucky Bar in opdracht van het Nederlands Architectuurinstituut. Een tijdelijk paviljoen in de Witte de Witstraat in Rotterdam. Gebruikmakend van de bestaande middelen: elektriciteit en licht van een straatlantaarn bouwden ze een paviljoen bestaande uit paraplu’s. Ondanks de kou trok de bar met dj steeds meer mensen en was het een gezellige avond. Om 2 uur moest de politie toch echt vragen de boel af te breken, nadat ze al verschillende malen langs waren gereden. Een ander project is gebaseerd op een studie die zij deden naar informele bouw in Istanbul. Als men daar binnen een dag een bouwwerk neer kan zetten, is er geen vergunning nodig. Via haar oma ontdekte Hedwig dat deze regel er ook was in Nederland, namelijk de plaggenhut. Als deze binnen een nacht gebouwd was en de schoorsteen ’s ochtends rookte, mocht deze niet door de boer worden afgebroken. Daaruit vloeide het project Gecekondu. In een nacht werd een hotel gebouwd op een lege kavel in de Czaar Peterstraat in Amsterdam. Hiervoor werd gebruik gemaakt van bouwstenen van “Turkse” tassen van de Albert Cuyp die werden gevuld met zand. Middels een blog had het hotel al snel zijn eerste gasten, die weer iets terugdeden, bv. het planten van een tuintje. Ook gebruikte de buurt de ruimte om films te laten zien. Hedwig wilde de deelnemers graag meegeven: just do it!
Op de rondvaartboot gaf Sieuwert Kramer, kleinzoon van de familie Kramer die op de kop van de Hemmes wonen en werken, een uitleg over de Hemmes. De boot legde ook even aan, zodat de Hemmes verder verkend kon worden. De vele hekken zorgden er helaas voor dat het grotendeels niet toegankelijk was. Maar een eerste stap in het tijdelijke gebruik was al gezet. Het gedicht “Hebbes” van stadsdichter Bas Husslage was die morgen neergezet.
Bij terugkomst gingen de verschillende groepen, gevoed met informatie van de inleiders, aan de slag aan een creatieve brainstorm in de eerste ontwerpronde. Daar waar de ene groep gefocust was op het proces of het woord onk analyseerde, ging de ander meteen aan de slag met grootse invullingplannen. Na een tussenpresentatie waar de eerste ideeën werden getoond was het tijd voor de lunch, waarna de groepen weer verder gingen.
Na een tweede tussenpresentatie stroomden de bezoekers binnen samen met het uitgenodigde expertpanel die later zouden reageren op de plannen. De creatieve chaos waar ze in binnenkwamen was snel opgeruimd waarna alle muren volhingen met ideeën. Bij de eerste groep lag de focus op duurzaamheid en het creëren van een waardevolle plek. Zij hadden de Hemmes omgebouwd tot begraafplaats, die volstaat met windmolens. Op de begraafplaats worden niet alleen mensen begraven, maar ook herinneringen en voorwerpen van de Zaanse bevolking. Het is een plek van duurzame en symbolische waarde, die een nieuwe betekenis in het collectieve geheugen van de mensen zal verwerven. De begraafplaats werd door het expertpanel ervaren als cru, maar ook als mooie herinneringsplaats en interessante combinatie. Het gebruik van windenergie sprak de wethouder aan, maar hij vond het tijdelijke karakter lastig, omdat als iets een succes is het vaak onmogelijk is deze weg te krijgen. Jacques Ninaber was ook geïnteresseerd in het idee, dat de Zaanse bevolking aandelen kan kopen.
De tweede groep had een procesvis ontworpen. Een tussentijdse plek heeft baat bij een verkennende en experimenterende invulling, en een grote mate van lokale betrokkenheid. De eerste divergente fase is het activeren: publiek genereren, die heb je niet zomaar. Dit zou kunnen middels een aansprekend paviljoen of het planten van 1000 bloemen. Gevolgd door fase 2 (de convergente fase). Daarin ondersteund en begeleid de gastheer enkel nog invullingen die ook op langere termijn kansrijk lijken. En de laatste fase: exploiteren. Dit is een dynamische fase, de tijdelijkheid krijgt hier een vastere professionele vorm maar wordt nooit statisch. Dit bottom-up proces regelt het proces van klein naar groot van lokaal naar bovenlokaal. Dennis Straat en Jacques Ninaber vonden het proces interessant en waren benieuwd naar een verdere uitwerking. Door de verschillende stappen werd er op een kleinere schaal gekeken. Fockelien Renckens gaf aan dat de eerste fase al in gang is gezet, er is al veel nagedacht over de Hemmes, ook door de Zaanse Schans. Nu is het tijd voor een volgende stap. Ellen Claus was nieuwsgierig naar de samenwerkingspartners.
Groep 3 zag het plaatsen van het gedicht op de Hemmes als eerste stap in het proces naar koninkrijk de Hemmes. Geïntegreerd door de prachtige plek van de familie Kramer op de kop van de Hemmes, hadden ze oma Hillegonda benoemd tot koningin van onze fantasie. Na benoeming van de koningin en de hemmesmeester is het belangrijk dat de bouwhekken verdwijnen. De controle op de Hemmes vindt plaats middels een ophaalbrug. Het doel van deze groep is morgen beginnen. In het proces zijn verschillende fases, allereerst de quick wins van dit jaar: mensen moeten de Hemmes gaan toe-eigenen. Een steiger met daaraan een drijvende wijk met woonarken en woonschepen zorgt voor dynamiek en sociale controle. Werkplaatsen in twee romney loodsen zorgen voor leven in de brouwerij ook zijn er vrije kampeerplaatsen voor campers. Volgend jaar zal er gebouwd worden aan een landmark, worden er amfibiewoningen geplaatst en vindt er een saneringsbeurs plaats. Het scheepskerkhof zorgt voor de verwarming van de Hemmes. “Het idee van de woonschepen leeft bij de gemeente”, aldus Dennis Straat. Dat het weer een eiland met ophaalbrug is is leuk. Jacques Ninaber zag veel verschillende tijdelijke projecten die hem aanspraken: woonboten, woonwagens ed. Volgens Ellen Claus moet er morgen mee begonnen worden, nu het Wieringerrandmeer niet doorgaat. Fockelien Renckens zag het als een ‘Zaanse schans nieuwe stijl’ en de koffie op de Zaanse Schans staat klaar als ze aan de slag gaan.
Onk was het thema wat de vierde groep heeft aangegrepen. Onk, dat is het ontbreken van iets, het incompleet zijn. Iets wat niet meer of nog niet is. Daarnaast impliceert het een zekere ruwheid, onbehouwen en onbestemd. Maar het lastige van onk, is dat als je iets gaat optimaliseren het onke karakter verdwijnt. Toch wilde deze groep op de Hemmes een ware onke industrie realiseren. De groep zag de Hemmes als het oog van de storm met daaromheen de industrie, een omgekeerde Manhattan. Op de Hemmes zul je de spirituele kant van de industrie ervaren. Met de vorm die hiervoor gevonden is doorloopt en doorleeft men het conflict als een fysieke curve rond een normaallijn. Steeds waar de afwijking van de normaallijn op zijn grootst is, is het bewustzijn van het grote ontbreken op zijn sterkst. Op verschillende manieren kan het contrast tussen de onke onderbuikstatus en de beleefde, ontwikkelende omgeving worden uitgedrukt, waardoor een spannend park ontstaat met een spannende relatie met het water en de overkant. Deze presentatie had even tijd nodig om bij het expertpanel in te dalen. Voor Jacques Ninaber was de vergelijking met Manhattan een eye-opener, een central park aan de Zaan! Fockelien Renckens vond het thema fascinerend en kreeg er direct visioenen bij van allerlei lichtprojecties die in het water reflecteren. Ellen Claus zag het als interessante plek, omgeven door industrie om je te bezinnen op de toekomst.
De laatste groep had groots uitgepakt middels een food university, gefinancierd door de hemsphere trust. Dit is de ideale plek om de foodindustrie op de kaart te zetten. Rondom het eiland komen grote schepen te liggen waar studenten wonen en les wordt gegeven. Deze schepen zijn middels luchtbruggen verbonden, op deze manier blijft de Hemmes onaangetast, een veenweidepark waar de natuur zijn gang kan gaan. Studenten kunnen stagelopen in de omliggende fabrieken. Het eiland is verbonden met het station middels een voetgangersbuis onder de grond. Mocht de universiteit niet meer nodig zijn, kan deze verder varen naar een andere plek. Dit was volgens de wethouder niet nodig, “Eenmaal aangemeerd wil je toch niet meer weg”. Het expertpanel was erg gecharmeerd van het idee van een universiteit. Fockelien Renckens: “dit sluit goed aan bij de ambities van Zaanstad, hoogopgeleid en food. Op deze manier wordt de educatie en industrie gekoppeld.”
De dag was inspirerend geweest voor de groepen maar ook voor het expertpanel. De plannen waren gevarieerd. Wethouder Dennis Straat vond in alle plannen iets interessants zitten. Hij nam de ideeën mee voor een volgende slag.
De resultaten van deze BabelKreativ (De ideeën en ontwerpen van (tijdelijke) invulling op de Hemmes) zijn gebundeld in een boekje dat op 9 juli 2011 gepresenteerd werd: “Hemmes: de kracht van de onke plek”
Lees hier meer over de presentatie van het boekje en de guerilla nacht op de Hemmes.
